زینب علیاکبری| ادبیات فاخر ایران، در طول سالیان متمادی مبدأ و منشأ آثاری بزرگ بوده است که بسیاری از آنها، چه در حوزۀ شعر و چه در حوزۀ نثر، خاطرات جاودانهای برای مخاطبان خود به یادگار گذاشته است. تکیه بر این دست از آثار میتواند علاوه بر ایجاد غنا در تولید آثار نمایشی، زمینه ساز ایجاد تفکر و پرسش در جهت رغبت به مطالعۀ این متون توسط عموم مخاطبان نمایش باشد. نمایش «شاخ نبات» که این روزها، به نویسندگی و کارگردانی «مهدی شمسایی» در تالار وحدت تهران به روی صحنه رفته است، از جملۀ این آثار است که نگارندۀ آن با هوشمندی و ظرافت و تکیه بر متن «موش و گربه» «عبید زاکانی»، اثری آمیخته با شعر و موسیقی را به روی صحنه برده است.
ادبیات عرفانی فارسی پتانسیل بسیار خوبی برای تولید آثار دراماتیک نمایشی دارد
مهدی شمسایی، نویسنده و کارگردان نمایش «شاخ نبات» در گفتگو با هنرمند، با اشاره به این امر که این اثر در سال ۱۳۸۸ به دنبال سفارشی که از سوی مرحوم حامد برای بازنویسی «موش و گربۀ» عبید زاکانی به او پیشنهاد شده است، گفت: زمانی که وارد بازنویسی این اثر شدم، وارد فضایی شدم که پس از آن متوجه شدم این فضا، با آن چه که من سفارش گرفته ام تفاوتهایی ماهوی دارد و به همین جهت، بازنویسی را قطع کرده، وارد فضایی شدم که نگارش نسخۀ جدید «شاخ نبات» از آنجا آغاز شد. وی با اشاره به این امر که همزمان با این اثر بر روی تحقیقاتی ۱۸-۱۹ سالۀ یک دایره المعارف بزرگ کار میکرده است که درست در همان زمان به اوج رسیده بوده است، افزود: در این میان، تحقیقات بر روی این پروژه موجب شد که وزن و قافیه و همچنین نثر مسجع و قوانین عروضی وارد ادبیات کار شود و «شاخ نبات» پدید آمد. این کارگردان تئاتر «شاخ نبات» را نخستین اثری دانسته که برگرفته از این تحقیقات طولانی مدت است و در ادامه، با اشاره به این که این در حوزۀ زبان برگرفته از همین تحقیقات است، ادامه داد: به اعتقاد من، ادبیات کهن فارسی، به یقین برای خواندن نگاشته شده است و مخاطب آن به آسانی درخواهد یافت که این آثار فاقد بار دراماتیک هستند و حال تولید کنندگان آثار نمایشی نگاهی نو به ادبیات فارسی دارند. شمسایی با تأکید بر این امر که معتقد است ظرفیتهای بسیار بزرگی در ادبیات فارسی برای تولید آثار نمایشی وجود دارد، اظهار داشت: اگر با نگاهی نو و تازه در حوزۀ ادبیات پرسی قدم بگذاریم، به آسانی درخواهیم یافت که ادبیات عرفانی فارسی پتانسیل بسیار خوبی برای تولید آثار دراماتیک نمایشی دارد. وی ادبیات عرفانی آثار بزرگانی چون سنایی، عطار، مولانا، سهروردی و جامیرا از مهم ترین رویکردهای تحقیقاتش در ادبیات فارسی برشمرده و در پایان، تصریح کرد: قصههای موجود در ادبیات پارسی اکثراً یک خطی هستند، اما اگر در این حوزه با نگاهی نو به آنها بیندیشیم درخواهیم یافت که اگر به آنها دقیق نگاه شود، طرحهای جذاب و قابل ارائهای در رسانۀ تئاتر از آنها خارج خواهد شد.
تئاتر جزئی از آب و نان من است
شهرام قائدی، بازیگر نمایش «شاخ نبات» نیز در گفتگو با هنرمند، تئاتر را خانۀ خود دانسته و با اشاره به این امر که تئاتر را جزئی از آب و نان خود میداند، گفت: ممکن است در یک برههای از زمان برای بازی در فیلم و سریال، که به هر حال آن هم لازمه پیشرفت کار یک بازیگر است، از تئاتر جدایی پیدا کرده باشم، اما سعی کردم سال یا دو سالی یک بار مجدداً حضورم را در تئاتر تکرار کنم که هم بدنم برای بازی آماده تر شود و هم روح جدیدی در کالبد من دمیده شود تا بتوانم بازی بهتری داشته باشم. وی که نخستین روزهای ورودش به تئاتر را در استان فار گذرانده است، در ادامه ضمن تأکید بر این امر که هر کاری را به آسانی نمیپذیرد، افزود: زمانی که مجدداً یک بازیگر تئاتر پا به این عرصه میگذارد، پیشنهادات تازۀ کار از سر گرفته میشود و من هم سرم درد میکند برای این که خود را آثاری که تا کنون تجربهای در آنها نداشتهام، بسنجم. قائدی، چالشهای پیش روی هر بازیگر را یک موهبت از سوی خداوند دانسته و ضمن تأکید بر این امر که قرار گرفتن در این چالش، موجب میشود که بازیگر خود را در موقعیتهای ایجاد شده، مانند اثری موزیکال و ریتمیک چون «شاخ نبات» که موسیقی و ریتم در آن حرف اول را میزند قرار دهد و به قول معرف ریسک کند، ادامه داد: به هر حال ما بازیگرانی هستیم که سالها در عرصه تصویر ایران، بر پایه یک نوع کمدی، شیرینی و بداهه رشد کردیم و حال با کارگردانی روبرو هستیم که یک نمایش را براساس یک متن ادبی کلاسیک قدرتمند، نگاشته و به روی صحنه برده است.
«آغول» عدالت را میان موش و گربه برقرار میکند ماه چهره خلیلی، با اشاره به این که در بدو ورود به این اثر با پیشنهاد مطالعۀ کتاب منتشر شده از متن اثر مواجه شده است، گفت: نگارش «شاخ نبات» به دلیل وجود نگاه جدید به متن «عبید زاکانی» به دلم نشست و زمانی که به تمرینات گروه پیوستم، با دیدن بخشهایی از نمایش که پیش از ورودم به این اثر تولید شده بود، بسیار از آن لذت بردم، چون معتقدم که مواجهه با متن یک اثر، پیش از دیدن صورت نمایشی آن، درست به سان فیلمیکه پیش از دیدن آن، قصه اش را در کتابی خوانده باشی، برایت جذاب و دلنشین است. این بازیگر در تئاتر، در ادامه، ضمن اذعان به این امر که ساخت و پیوستند موسیقی، از جملۀ موسیقیای که برای «شاخ نبات» ساخته شده است، میتواند جذابیت یک اثر نمایشی را در مذاق مخاطب صدچندان سازد، افزود: به نظر من موسیقی این کار پتانسیل تولید یک آلبوم موسیقی را دارد. وی در ادامه، با اشاره به این امر که تلاش و پیگیری گروه، انرژی مضاعفی برای ادامۀ کار به او بخشیده است، ادامه داد: نقش «آغول» را به عنوان قاضی عدل قصه بسیار دوست داشتم و به نظرم او کسی است که حرفهای خود را با استدلال میزند و میبایست در این میان مرز میان حق و ناحق را تفکیک سازد. خلیلی در ادامه، ضمن اذعان به این امر که نقش «آغول» را به عنوان کسی که میتواند برابری، میزان و تعادل را بین موش و گربه برقرار سازد، نقشی بسیار جالب و دوست داشتنی میداند، اظهار داشت: در اجرای پیشین این اثر، نقش «آغول» را یک مرد ایفا میکرده است و به دلیل این که در کشور ما امروز، قاضی زن وجود ندارد، به نظرم، نقش «آغول» نقشی ساختار شکنانه است که من آن را بسیار دوست دارم و با نگاه کارگردان به آن موافقم.
«شاخ نبات» مخاطب را یک قدم به فکر کردم نزدیک میکند
روزبه اختری، بازیگر نمایش «شاخ نبات» در گفتگو با هنرمند، با اشاره به این امر که برای سومین دور اجراست که با این گروه همکاری میکند، گفت: من در نقش سردسته گروه گربهها بازی میکنم که گربهها، به سرپرستی او به شهر موشها رفت و آمد میکنند. وی در ادامه، با اشاره به این امر که این گربه، نماد قدرت و باندهای مافیایی گربهها در داستان هستند، افزود: زمانی که گربهها، برای شکار موشها وارد شهر میشوند، متوجه میشوند که گربۀ ابلق به دیگر گربههای شهر پشت کرده است و انها تصمیم میگیرند که گربۀ ابلق را تنبیه کنند. اختری در ادامه، این نقش را دارای ظرافتهای خاصی دانسته که تلفیق فضای کمدی و جدی با رقص و آواز به آن کمک شایانی میکند، ادامه داد: تمامیاین عوامل در کنار هم، کار را بسیار سخت میکند، اما من تجربۀ اجرای این گونه نقشها را در کارنامه دارم. این بازیگر تئاتر، در بخشی دیگر از این گفتگو با تأکید بر این امر که برای رسیدن به این نقش تلاش بسیاری داشته است، اظهار داشت: مهدی شمسایی از دوستان نزدیک من است و من نیز هرگز نمیخواستم گروه را تنها بگذارم، به این دلیل که فکر میکردم حضور من میتواند برای گروه مؤثر و کمک کننده باشد و در نهایت نیز باید بگویم به قضایای مالی تئاتر فکر میکنم که بخشی از مهم ترین اولویتهای من است. بازیگر نمایش «شاخ نبات» با اذعان به این امر که «شاخ نبات» مخاطب را یک قدم به فکر کردن نزدیک تر میکند، تصریح کرد: تلاش کردیم تا زمانی که که مخاطب نمایش ما سالن را ترک میکند، آدم قبلی نباشد و این اوج اتفاقی است که در یک نمایش میتواند بیافتد و امروز در کمتر نمایشی میافتد.
«شاخ نبات» نگاهی شوخ طبعانه به اتفاقات روز جامعه دارد
امیر حقبر، بازیگر نمایش «شاخ نبات» در گفتگو با هنرمند، ضمن ابراز خرسندی از این امر که در نمایشی ایفای نقش میکند که بیش از ۷۰ نفر در آن حضور دارند و کارگردانی آن را یک هنرمند زبده و قدیمیبر عهده دارد، گفت: مهدی شمسایی دیرینهای در تولید آثار کلاسیک و موزیکال دارد و در این میان، نکتهای که «شاخ نبات» را از دیگر آثار نمایشی متمایز میکند، وجود ارکستر بزرگی از سازهای پر حرارت و همچنین حضور بازیگرانی حرفه است. وی در ادامه، تیم یکدست و حرفهای «شاخ نبات» را به مثابۀ یک خانواده دانسته و با اذعان به این امر که اپرا بودن و ریتمیک بودن این اثر، قوتی دو چندان به آن بخشیده است، افزود: «شاخ نبات» دارای پیامهای بسیاری است و به نظر من، مهم ترین این پیامها این است که این نمایش فنگاهی شوخ طبعانه به اتفاقات روزمرۀ جامعه دارد.
بازیگر نمایش «شاخ نبات» با تأکید بر این امر که تمامیشخصیتهای موجود در این اثر، ما به ازای بیرونی دارند، ادامه داد: امروز نیز افرادی در جامعه وجود دارند که مانند گربههای ضد شورش نمایش «شاخ نبات» تنها پول میگیرند که بزنند و فرد مقابل خود را از بین ببرند و برای آنها هیچ تفاوتی ندارد که در مقابل چه کسی ایستاده اند.
حقبر که تئاتر را ۴ سال پیش از کلاسهای بازیگری امین تارخ، مسعود کیمیایی و هومن سیدی آغاز کرده است، نگاهی اجتماعی «شاخ نبات» را مهم ترین ویژگی این اثر برشمرده و با اشاره به این امر که این اثر میکوشد تا با شوخی و خنده یک اثر اجتماعی بسیار دردناک را روی صحنه ببرد، اظهار داشت: سرعت بالای تعویض داستانها در این اثر، مانع بروز خستگی برای مخاطب میشود و تلاش شده است که بینندۀ اثر از دیدن آن خسته نشود و به جهت موزیکال بودن داستان، به یقین باید گفت که اتفاقات روی صحنۀ این اثر با سرعت از مقابل دیدگان تماشاچیان آن خواهد گذشت.
طراحی حرکت در نمایش موجب ایجاد تصویرسازی و ارتباط راحت تر مخاطب با اثر میشود
بهزاد جاودانفر، طراح حرکت نمایش «شاخ نبات» در گفتگو با هنرمند، با اشاره به این امر که حرکات نمایشی میتواند اتفاقاتی را رقم بزند تا تماشاگر ایرانی که تا به امروز، از مقولۀ تصویر و حرکت نسبت به کشورهای دیگر دور بوده است، با این موضوع آشناتر شود، گفت: طراحی حرکت در نمایش موجب ایجاد تصویرسازی و ارتباط راحت تر مخاطب با اثر میشود و باعث میشود تماشاگر بیشتر از دیدن نمایش به وجد بیاید و با آن همراه شود. وی که تا به امروز در بیش از ۴۰ اثر نمایشی در سالنهای حرفهای ایران به طراحی حرکت پرداخته است، با اشاره به این امر که از سال ۱۳۸۰ با مهدی شمسایی آشنا بوده است و در سال ۱۳۸۹ برای نخستین بار، نمایش «شاخ نبات» را برای اجرا در تالار وحدت طراحی حرکت کرده است، افزود: در نمایشهایی از این دست که موزیکال پیش میروند، کار گروه حرکت از جمله طراح و بازیگران حرکت و فرم بسیار سخت پیش میرود، چرا که لحظه به لحظۀ این اثر سرشار از حرکت است و نقطه به نقطۀ میزانسنهای این نمایش، با اشکال بدن، حرکت و ریتم آن همراه است و از هم جدا نسیتند و به همین جهت، کار گروه از جمله افراد حاضر در گروه حرکت، کارگردان و موزیسینها بسیار سخت میشوند. جاودان فر که در بالغ بر ۱۰ نمایش به عنوان کارگردان و طراح در خارج از کشور حضور داشته و به اجرا پرداخته که بر اساس آئین، سنت و اصالت فرهنگ ایرانی بوده است، ضمن ابراز تأسف از عدم پرداخت به نقشهایی این چنین که در نمایش «شاخ نبات» با شکلی خاص که ویژۀ همین اجراست به روی صحنه رفته است، ادامه داد: «شاخ نبات» از ابتدا تا انتها دارای حرکتها و تابلو سازیهای بسیار است که به یقین با تکیه بر همین ویژگیهاست که برای مخاطب جالب و جذاب به نظر میرسد.
در موسیقی ایران در حق چهارگاه اجحاف شده است
امیر زرشامفر، آهنگساز و رهبر ارکستر نمایش «شاخ نبات»، در گفتگو با هنرمند، با اشاره به این که در اجراهای پیشین گروهی به این بزرگی در نمایش وجود نداشت، گفت: در اجراهای پیشین این اثر، یک گروه شامل چند نوازنده و چند همخوان کر و در مجموع تعداد حدوداً ۱۰ نفر در کنار این نمایش بودند که با گسترش این گروه، ۴۵ نوازنده روی صحنۀ این نمایش در اجرای موزیک این اثر فعالیت میکنند. وی در ادامه، با اشاره به این امر که پیش از ورود به اثر با خوانش متن تصمیم گیری پیرامون نحوۀ ساخت موسیقیهای این نمایش، شامل موسیقیهای سنتی ایرانی و همچنین موسیقیهای کلاسیک را انجام داده است، افزود: موسیقی این اثر به مرور ساخته شد و در تمرینها زمان بندی شد و هر اندازه که صحنه جا میافتاد، موسیقی نیز بنا بر نیاز صحنه تنظیم و آماده میشد. این آهنگساز با اشاره به این امر که در ساخت موسیقی این نمایش در ابتدای کار، بخشهای میانی و در پایان کار از موسیقی چهارگاه استفاده شده است و به همین خاطر به نظر میرسد که موسیقی غالب در این نمایش در این دستگاه تنظیم شده است، ادامه داد: قعطات سه گاه، ابوعطاء، دشتی و همچنین موسیقی کلاسیک، قطعات موسیقی این نمایش را شکل دادهاند. زرشامفر، با اشاره به این امر که بخشی از ساخت موسیقی چهارگاه و ایدۀ ورود این دستگاه از موسیقی از اجرای پیشین این اثر الهام گرفته شده است، اظهار داشت: دستگها چهارگاه دستگاهی حماسی است و با این حال، به نظرم در موسیقی ایران در حق چهارگاه اجحاف شده است، چرا که کمتر به به آن پرداخته شده است. وی با اشاره به این امر که در شبهای نخستین اجرا این حس وجود داشته است که این فضا برای نوازنده تکراری میشود و از تب و تاب میافتد، تصریح کرد: حسی که مخاطب به نوازندگان بر میگردانند، همۀ اجراها را به مانند اجرای اول برای آنان جذب میکند. آهنگساز «شاخ نبات» با تأکید بر این امر که هیچ تفاوتی میان شبهای اول و شبهای بعدی این نمایش وجود ندارد، تأکید کرد: شور و هیجان اجرای یک کنسرت در میان نوازندگان این گروه وجود دارد و با گذشت زمان این شور و حرارت کم نشده است.